میدان آزادی و اراده انسان

بدیهی است که انسان در عین آزادی برای ساختن اندامهای روانی خویش و تبدیل محیط طبیعی به صورت مطلوب خود و ساختن آینده خویش آنچنانکه خود می خواهد، محدودیتهای فراوانی دارد و آزادی اش آزادی نسبی است، یعنی آزادی در داخل یک دایره محدود است، در داخل همین دایره محدود است که[هم]می تواند آینده سعادت بخش برای خود انتخاب کند و هم آینده شقاوت آلود.

محدودیتهای انسان از چند ناحیه است:

وراثت

انسان با طبیعت انسانی به دنیا می آید.از آن جهت که پدر و مادرش انسان بوده اند او هم قهرا و جبرا مانند یک فرد انسان به دنیا می آید.و از طرف دیگر، پدر و مادرش یک سلسله صفات موروثی خود را در فرزندشان به یادگار می گذارند که اینها نیز قهرا و جبرا همراه این افراد هست، مانند رنگ پوست، رنگ چشم، خصوصیتهای جسمی که احیانا از چند پشت به ارث می رسد.انسان هیچیک از اینها را برای خود «انتخاب » نکرده است بلکه جبرا وراثت اینها را به او داده است.

محیط طبیعی و جغرافیایی

محیط طبیعی و جغرافیایی انسان و منطقه ای که در آن منطقه رشد و نما می کند، خواه ناخواه یک سلسله آثار قهری بر روی اندام و روحیه انسان می گذارد.منطقه های سردسیر و منطقه های گرمسیر و منطقه های معتدله هر کدام نوعی روحیه و اخلاق را ایجاب می کند، همچنین منطقه کوهستانی یا منطقه صحرایی و غیره.

محیط اجتماعی

محیط اجتماعی انسان عامل مهمی است  در تکوین خصوصیات روحی و اخلاقی انسان.زبان انسان، آداب عرفی و اجتماعی، دین و مذهب، غالبا همان چیزی است که محیط اجتماعی بر انسان تحمیل می کند.

تاریخ و عوامل زمانی

انسان از نظر محیط اجتماعی تنها تحت تاثیر زمان حال نیست، زمان گذشته و وقایع و حوادثی که در گذشته رخ داده است نیز در ساختن او تاثیر بسزایی دارد.به طور کلی میان گذشته و آینده هر موجودی رابطه قطعی و مسلم برقرار است.گذشته و آینده

مانند دو نقطه جدا از یکدیگر نیستند، بلکه مانند دو قطعه از یک جریان مداوم اند.

گذشته نطفه و هسته آینده است.

طغیان انسان علیه محدودیتها

انسان در عین اینکه نمی تواند رابطه اش را با وراثت، محیط طبیعی، محیط اجتماعی و تاریخ و زمان بکلی قطع کند، می تواند تا حدود زیادی علیه این محدودیتها طغیان نموده، خود را از قید حکومت این عوامل آزاد سازد.انسان به حکم نیروی عقل و علم از یک طرف، و نیروی اراده و ایمان از طرف دیگر تغییراتی در این عوامل ایجاد می کند و آنها را با خواستهای خویش منطبق می سازد و خود مالک  سرشت خویش می گردد.

انسان و قضا و قدر الهی

معمولا خیال می کنند عامل اساسی محدودیت قضا و قدر الهی است، ولی ما بر عکس، از قضا و قدر الهی به عنوان عاملی برای محدود کردن آزادی انسان نام نبردیم.چرا؟آیا قضا و قدر الهی وجود ندارد و یا قضا و قدر عامل محدود کردن نیست؟ قضا و قدر الهی امری قطعی و مسلم است ولی عامل محدود کردن انسان نیست.

قضای الهی عبارت است از حکم قطعی الهی درباره جریانات و حوادث، و قدر الهی عبارت است از اندازه گیری پدیده ها و حوادث.از نظر علوم الهی مسلم است که قضای الهی به هیچ حادثه ای مستقیما و بلاواسطه تعلق نمی گیرد، بلکه هر حادثه را تنها و تنها از راه علل و اسباب خودش ایجاب می کند.قضای الهی ایجاب می کند که نظام جهان نظام اسباب و مسببات باشد. انسان هر اندازه آزادی از ناحیه عقل و اراده دارد و هر اندازه محدودیت که از ناحیه عوامل موروثی و محیطی و تاریخی دارد، به حکم قضای الهی و نظام قطعی سببی و مسببی جهان است .

بنابر این خود قضای الهی یک عامل برای محدودیت انسان به شمار نمی رود.
برای اطلاع بیشتر در این باره رجوع شود به کتاب انسان و سرنوشت، از همین نویسنده.

http://www.hawzah.net